سلامت نیوز-*دکتر داود حیات غیب:کشاورزی در ایران  قدمت 11000 ساله دارد. ایران به عنوان یکی از غنی ترین زیستگاه ها شناخته شده و خواستگاه ارقام گیاهی مهمی همچون گندم و زعفران در دنیا به حساب می آید. آثار تاریخی و فرهنگی بسیاری در تلاش و کوشش و قداست ایرانیان در زمینه کشاورزی و تولید محصولات زراعی، باغی و دارویی وجود دارد.

به گزارش سلامت نیوز این قدمت و این مجموعه عظیم، در واقع نشان دهنده تنوع زیستی کشاورزی ایران است که طی میلیون ها سال بوجود آمده است. تنوع زیستی کشاورزی ایران شامل میلیون ها ژن، هزاران گونه و صدها اکوسیستم کشاورزی است که بر حسب شرایط توپوگرافی و آب وهوایی کشور در نقاط مختلف کشور از دشت ها گرفته تا نقاط کوهستانی قرار دارند.

کشاورزی سنتی ایران با گذر زمان و در دهه پنجاه میلادی به بعد با انقلاب کشاورزی و ورود سموم شیمیایی دفع آفات و کودهای شیمیایی برای تقویت خاک و ازدیاد محصول شکل گرفت که در ابتدا با رشد تولیدات کشاورزی و ارزش بهره وری در واحد سطح نیز روبرو شد ولی با گذشت زمان چون مخاطرات زیستی این نوع فناوری که با تولید سموم شیمیایی با فرمول بسیار پیچیده بود در نظر گرفته نشد لذا با آثار سوء آن بر روی محیط زیست و سلامت مردم مواجهه شد.

مصرف بی رویه سموم کار را به جایی رساند که نه تنها به دفع آفات منجر نشد بلکه جمعیت آفات باقیمانده همچنان اثرات سوء داشته و از طرف دیگر بتدریج با باقیمانده سموم در محصول روبرو شد. از طرف دیگر حشرات آفات و علف های هرز با جهش ژنتیکی در طی نسل های متوالی و با بروز جمعیت های مقاوم به حشره کش ها معضل دیگری را درجهان و ایران فراهم ساختند و حشرات آفت یکی پس از دیگری نسبت به سموم خطرناک کلره ، فسفره و کاربامات مقاوم شده اند.

مکانیسم مقاومت به این شکل است که در ابتدای کاربرد سم، مرگ و میر زیادی در میان حشرات آفات  و علف های هرز مشاهده شد ولی پس از یک یا چند سال، به طور ناگهانی ژن مقاوم به حشره کش یا علف کش در جمعیت جدیدی ظاهر شده و پس از مدت کوتاهی و در شکل گسترده جمعیت مقاوم ظهور می کند. این حشرات به سرعت به تمام حشره کش های یک گروه، (مثلا حشره کش های گروه کلره)  مقاوم شده و پس از مدتی شرکت های تولید کننده سموم، سموم قوی تری از گروه قبلی مثلاً گروه فسفره را تولید و پخش کردند و داستان همچنان تکرار شد.

 بنابراین در کشاورزی نه تنها مسئله حل نشده بلکه مشکل دیگری به مشکلات موجود اضافه شد، پس نیاز به مدیریت و ارائه برنامه های مبارزه با آفات به طور غیر شیمیایی بود و  مبارزه بیولوژیک با آفات، روش های عقیم سازی آفات، و یا سایر روشهای فیزیکی و درمجموع با اجرای سیستم های تلفیقی کنترل آفات (Integrated pest management) تلاش شد تا آفات را کنترل کنند. این نوع کشاورزی همچنان پایدار بوده و 89% زمین های کشت در دنیا را به خود اختصاص می دهد. این روش ها در ایران در سطح ناچیزی نیز مورد توجه قرار گرفتند.

روش دیگر، تولید محصولات کشاورزی ارگانیک است که نیاز به سمپاشی و کود شیمیایی نداشته و در عین حال فاقد هرگونه دستکاری ژنتیکی در محصول است. جالب است بدانید این نوع محصولات هم در کشاورزی ما، نقش فعال و تعیین کننده ای ندارند.

دراین میان شرکت های عمده تولید کننده سموم حشره کش در دنیا به فکر راهکار دیگری افتادند که سم خود را همراه با بذرگیاه ارائه کنند. بنابراین به کمک مهندس ژنتیک در زیست فناوری (بیوتکنولوژی) بذرهای دستکاری شده ژنتیکی (تراریخت) را تولید کردند.

 این بذرها دارای ژن تحمل علف کش (Herbicide) هستند . یعنی اگر این بذرها را دریک مزرعه بکارید، همراه با بذر اجبارا به شما علف کشی داده می شود که با سمپاشی آن تمام علف های هرز از بین می روند ولی بذر شما که ژن مقاومت به علف کش دارد، باقی می ماند. در ظاهر، اتفاق خوشایندی در جریان است و کشاورز در هنگام برداشت، تنها محصول خود را درو می کند. ولی حقیقت چیست؟

- درحقیقت بذر به همراه علف کش بوده و علف کش جزء جدا ناپذیر آن محسوب شده و کاشتن این نوع بذر با مصرف علف کش امکان پذیراست (فشار اقتصادی بر دولت ها).

- در بعضی از ارقام بذر قدرت جوانه زنی ندارد و عقیم است و نمی تواند دانه آن منجر به تولید بذر جدیدی شود. بنابراین درکشت بعدی باید بذر به همراه علف کش مجدداً خریداری شود (فشار اقتصادی بر کشاورزان)[5].

- سایر گیاهان غیر هدف وحتی حشرات غیر هدف ( نظیر زنبور عسل ، پروانه ها و ...) در اثر سمپاشی وسیع و کنترل نشده  با علف کش از بین می روند (فشار برمحیط زیست و تنوع زیستی)[1].

- به تدریج علف های هرز شروع به مقاومت به علف کش می کنند. بنابراین قصه تلخ مقاومت ژنی و ظهور جمعیت های مقاوم آفات تکرار می شود. پاسخ شرکت های تولید کننده این نوع بذرها و علف کش ها، تقویت ژن مقاوم به غلظت های بالاتر سم علف کش و مقدار بالاتر سم در محیط است، بنابراین ما بتدریج با جمعیت های" ابرعلف هرز" روبرو هستیم (فشار برمحیط زیست)[2].







محصولات دستکاری شده ژنتیکی(تراریخت) حدود 11 درصد زمین های کشت دنیا با وسعت 181 میلیون هکتار را تشکیل می دهند. عمده این محصولات با بیش از 100 میلیون هکتار مقاوم به علف کش هستند [3,4].

نوع دیگر این محصولات، مقاومت به حشره آفت است. در تعریف این نوع گفته می شود که ژن مقاومت به حشره از باکتری به گیاه منتقل شده درنتیجه بذر دارای مقاومت به آفت (حشره) است. یعنی با کاشت این بذر، نیاز به سمپاشی نبوده و حشرات آفت در هنگام تغذیه از این گیاهان از بین می روند. این روی خوب سکه بوده و باید دید حقیقت چیست؟ این نوع محصولات حدود 40 میلیون هکتار به خود اختصاص داده اند[3].




چهل میلیون باقیمانده نیز محصولاتی هستند که دارای دو صفت هستند یعنی هم به علف هرز مقاوم بوده و هم به حشره آفت، در نتیجه برای این نوع محصولات نیز علف کش باید مصرف شود.

بنابراین آنچه نقشه راه محصولات دستکاری شده ژنتیکی (تراریخته) است بیش از 140 میلیون هکتار (77%) با مصرف سموم علف کش همراه است و تبلیغات این موضوع که این نوع محصولات دوستدار محیط زیست بوده و محیط را پاک و عاری از وجود سموم شیمیایی می کنند، درواقع سرابی بیش نیست.

آنچه واقعیت محصولات دستکاری شده ژنتیکی مقاوم به حشرات است (نظیر ادعای تولید بذربرنج دستکاری شده در ایران که مقاوم به کرم ساقه خوار است) ، می تواند:

- همانند برخی از ارقام این نوع محصولات، بذر قدرت جوانه زنی نداشته و پس از کشت اول، بذر جدید باید خریداری شود (فشار اقتصادی بر کشاورزان)[5].

- حقیقت دیگری نیز نهفته است که باید روشن شود. درواقع جدا از مقاصد سودجویانه تجاری سازی عقیم کردن بذر، واقعیت آن است که خاصیت مقاومت به حشرات آفت فقط در کشت اول حداکثری بوده و در نسل دوم به بعد به شدت کاهش می یابد و بی اثر می نماید.

بنابراین شرکت های تولید این گونه بذور، با یک تیر دو نشان می زنند یعنی از یک طرف بذر عقیم بوده و باید برای کاشت بعدی، مجدداً  خریداری شود و از طرف دیگر این که خاصیت دستکاری آن بشدت کاهش می یابد، هیچگاه مشخص نمی شود (فشار اقتصادی بر کشاورزان).

- حقیقت دیگر آن است که حشرات آفت نیز بتدریج به این نوع دستکاری ژنی در گیاه مقاوم می شوند. بدین ترتیب پس از مدتی "ابر حشرات آفت" ظهور می کنند که نه تنها به حشره کش بلکه به ژن دستکاری شده نیز مقاوم بوده هستند (فشار برمحیط زیست و تنوع زیستی)[6].


 کشوری که باتوسعه می خواهد راه خود را در تمدن جهانی رقم زند، باید بپذیرد، توسعه هم فرصت است و هم تهدید. از فرصت ها باید استفاده و از تهدیدات باید حذر کرد.

 اصل رویکرد احتیاطی، به عنوان یکی از مهمترین اصول حقوقی در چارچوب حقوق بین‌الملل و به ویژه حقوق محیط زیست مطرح است، یعنی تا مخاطرات احتمالی موجود در یک محصول برای سلامت انسان و محیط زیست به طور کامل مشخص نشده از آن استفاده نکنیم.

پس نباید با ظهور یک فناوری جدید، بدون در نظر گرفتن جانب احتیاط به هیاهو پرداخت و در استفاده از آن شتاب زده عمل کرد. امید می رود کشور جمهوری اسلامی ایران نیز همانند کشور های توسعه یافته اتحادیه اروپا و روسیه که اولویت های آن ها سلامت مردم و محیط زیست است، در استفاده از این محصولات دارای مخاطرات و اثرات سوء، احتیاط کرده و مشکلی بر بار مشکلات سلامتی و محیط زیستی کشور نیفزاییم.

منابع
1.    Bill Freese and Martha Crouch. “Monarchs in peril herbicide - resistantcrops and the decline of monarch butterflies in north America” (CENTER FOR FOOD SAFETY, 2015).
2.    Christoph Then & Andreas Bauer-Panskus, “Testbiotech comment on EFSA GMO Panel Scientific Opinion on application (EFSAGMO-BE-2011-101) for the placing on the market of herbicide-tolerant genetically modified oilseed rape MON 88302 for food and feed uses, import and processing under Regulation (EC) No 1829/2003 from Monsanto” (TESTBIOTECH , 2014).
3.    Clive James, “Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops” (ISAAA,2014).
4.    FAO STATISTICAL YEARBOOK 2013: World Food and Agriculture (Food and Agriculture Organization of the United Nations Rome, 2013).
5.    T. A. Brown “Gene Cloning and DNA Analysis” (2010).
6.    https://www.testbiotech.org/sites/default/files/bt_resistance_2014_0.jpg



*دکترای تخصصی محیط زیست، هماهنگ کننده ملی پروژه توانمندسازی ایمنی زیستی